Sozdiziminin Klasik Kokenleri - Hatiib el-Iskaafii ve Lafzii Mutesaabih Literaturu Zeynel Abidin Soysal

Sözdizimi/nazım, Kur’ân’ın i‘câzı meselesiyle doğrudan irtibatlı olduğu için İslâmî ilim geleneğinde Arap belâgatı/edebiyatı, tefsir ve kelam gibi disiplinlerin ortak ilgi alanı olmuştur. Câhız’dan (ö. 255/869) itibaren i‘câzın temel yönü olarak ön plana çıkarılan sözdizimi, Abdülkâhir Cürcânî’ye (ö. 471/1078-79) kadar önemli aşamalar kaydetmiştir. İskâfî’nin (ö. 420/1029) lafzen benzer ayetler özelinde ortaya koyduğu birikim, söz konusu gelişimin önemli ve somut klasik tezahürlerinden biridir. Lafızları itibariyle birbirlerine benzeyen ancak takdîm-tehîr, zikir-hazif, tarîf-tenkîr, idmâr-izhâr ve fasıl-vasıl gibi noktalardan farklılaşan Kur’ân ayetlerini inceleyen lafzî müteşâbih çalışmaları erken dönemden itibaren başlamıştır. Kurrâ ve hafızların benzer ayetleri birbirine karıştırmalarını
önlemek ve hıfzı kolaylaştırmak maksadıyla konuyla ilk olarak kıraat âlimleri ilgilenmişlerdir. Bu bağlamda yedi kıraat imamlarından Kisâî (ö. 189/805), Müteşâbihü’l-Kur’ân adlı eseriyle konuya dair ilk müstakil eseri telif etmiştir. Bu ilk çalışmalar lafzî müteşâbih ayetleri sadece bir araya getirirken onları açıklama hususunda herhangi bir hedef gütmemiştir.
Hatîb el-İskâfî (ö. 420/1029) Dürretü’t-tenzîl ve ğürretü’t-tevîl eseriyle bu konudaki ilk müstakil çalışmayı yaparak lafzen müteşâbih ayetlerin birbirlerinden farklılaşma gerekçelerini irdelemiş ve kendisinden sonra oluşacak bir literatüre öncülük etmiştir. İskâfî, bu eserinde lafzî müteşâbih ayetleri Mushaf tertibine uygun olarak ayrıntılı bir tahlile tabi tutmuştur. Ayetlerin takdîm-tehîr, zikir-hazif, tarîf-tenkîr, idmâr-izhâr, tekrar, tekit, atıf harflerinin kullanımı, isim-fiil kullanımı ve fasıl-vasıl gibi sözdizimi uygulamaları noktasından farklılaşma gerekçelerini irdeleyen eser önemli bir sözdizimi incelemesidir. Ancak Dürretü’t-tenzîl eseri
ve lafzî müteşâbih çalışmalarının sözdizimiyle irtibatları literatürde yeterli derecede kurulamamıştır. Bundan dolayı Dürretü’t-tenzîl eserini ve netice itibariyle lafzî müteşâbih literatürünü sözdizimi geleneğinin bir parçası haline getirmek çalışmanın temel amacıdır.

(Tanıtım Bülteninden)