Düşüş

İz Sürmek

TOMRİS UYAR

“Şahin kuramı” diye bir söz duyduğunuzda, ya ipe sapa gelmez bir görüşle ya da son yıllarda örneklerine sıkça rastladığınız ukala buluşlardan biriyle karşılaştığınızı sanabilirsiniz elbet. Oysa bu kuramı, novella’yı (uzun öykü mü, kısa roman mı diyeceğimize bir türlü karar veremediğimiz bir edebiyat dalı) açıklamada kullanmış Alman yazar Paul Heyse (1830-1914). Falkentheorie, Boccaccio’nun Decameron’undaki beşinci günün dokuzuncu masalından kaynaklanıyor. Masalda zengin bir kadının gönlünü çelmek için varını yoğunu harcıyor Federigo; o kadar ki elinde avucunda yalnızca çok sevdiği şahini kalıyor, ancak onu da gözden çıkarması sonucunda sevdiğinin gönlünü kazanıyor. Böylelikle şahin, bir novella’yı öbürlerinden kesinlikle ayıran dış çizgilerin simgesi oluyor Heyse’nin gözünde. Bir anlamda yazarın, okurun içine işleyen özü.

Dostoyevski, Yeraltından Notlar’ını uzun ve zorlu bir tutukluluk süresinden sonra 1856’da yayımlamış, yine de bu uzun öykü bir tutukevinde değil, başkişinin kendisi için yarattığı bir yeraltında geçiyor. Başından geçenleri bize (okura) mektup formunda anlatması, daha kolay geldiği içinmiş dediğine göre. Kendisini savunduğu falan yok, aslında “bir böcek kadar” olamadığını söylüyor ama bundan gizli bir haz duyduğunu da eklemeden edemiyor. Akıl, bilgi, insanlık, adalet gibi yüceltilegelen kavramları yerin dibine batırmak, tek amacı. Bu amaç uğruna, çevresinde kendini küçülttüğü, ezdirdiği, pis dümenler çevirdiği oluyor. Öyle ki, “bu kadarı da fazla artık!” diye öfkelendiğinizde başkişiden çok yazara kızar buluyorsunuz kendinizi. Ama hakkınız yok. Bir kere bu kişinin “hastalıklı” olduğu baştan belirtilmişti, üstelik sözümona dostları, bizim öğrendiğimiz özelliklerinden ötürü değil, kaba ve züğürt olduğu, çok okuduğu halde piyasada dikiş tutturamadığı için, kısacası genel geçer, yüzeysel değer yargıları yüzünden dışlamışlardı onu.

Kahramanımız (anti-kahramanımız), kendini temize çıkarmaya falan çalışmadığını ileri sürerken bir şamar da size indiriyor: “Ben sizin yarı yolda bıraktığınız şeyleri sonuna kadar  götürdüm yalnızca. Ayrıca siz korkaklığınıza ‘ölçülü davranmak’ adını veriyor ve böylece kendi kendinizi aldatıyor ve avutuyorsunuz. Böyle olunca, herhalde ben sizden daha canlı bir insanım demektir.” Yazar, “genel bir insan” diye ne idüğü belirsiz bir şey olmaya çalıştığınızı savunuyor: “Aslında biz ölü doğmuş kişileriz. Aslında çoktandır canlı olmayan babalardan çoğalıyoruz ve bu durum giderek hoşunuza da gidiyor. Bir kolayını buluversek, nerdeyse doğrudan doğruya düşüncelerden doğmayı sağlayacağız.”

(Yeraltından Notlar’ın yapıta çok bağlı, güncel bir örneğini televizyonda seyrettim. Rublelerin yerini dolarlar almıştı, kılıklar da günümüze uygundu ama Dostoyevski’nin Şahin’i olduğu gibi duruyordu.)

Aynı başkişiye Albert Camus’nün Düşüş (1956) adlı uzun öyküsünde rastlıyoruz yıllar sonra. Hem de kendisinin hiç benimsemeyeceği bir kimlikte: Bir Fransız hukuk adamı.

Amsterdam’da bir barda karşısına çıkan bir yurttaşıyla belli kesintilerle beş gün süreyle konuşan (daha doğrusu içini ona boşaltan) bu hukukçu, Camus’nün “saçma” anlayışının canlı bir temsilcisi. Kral’lar gibi yaşayan bir oyuncu, ayrıca bir Don Juan.

O da zamanında kendini sefahate kaptırmış, insanları aldatmış, ezmiş bir zorbadır. Ne ki zengin ve güçlüdür, çevresinin gözünü boyaması kolay olmuştur. Toplumun dokunulmaz saydığı kavramların hepsine dil uzatmaktan kaçınmaz uzun konuşması sırasında. Ona kalırsa “her insan, bütün öbür insanların suçlarına tanıklık eder”; kendisinin “inancı ve umudu” da budur zaten. Suçu ve cezayı yaratmak için bir Tanrı gerekmez, insan kardeşlerimiz onu çoktan yaratmışlardır. “Hepimiz suçlu olduğumuzda demokrasi gelecektir.”

İki başkişi de aşağılık yaşamlarını sürdürmekte kararlıdır. Peki ara sıra da olsa içlerini yakan bir olay yok mudur geçmişlerinde? Yeraltının kahramanı, önce kurtardığı sonra alaylar ve aşağılamalarla yaşamından def ettiği düşkün kız Liza’yı anımsar; hukukçuysa, bir zamanlar ırmağa atladığını gördüğü genç kadını kurtarmadığı için kendinden bir kurtuluş esirgediğinin bilincine zamanla varır.

Bu iki başyapıt arasına bir roman kişisini katmak şart. Italo Svevo’nun yazılışından yirmi beş yıl sonra 1923’te yayımlanan başyapıtı Zeno’nun Bilinci’nin Zeno’su. Ama o bir gün yeni yazıya konu oluşturabilecek bir roman.