Klasik Dönem Tefsir Tartışmaları - Teftazani-Curcani-Hafid-i Teftazani Örneği Harun Abacı

Klasik tefsir geleneği, yalnızca Kur’ân’ı açıklama çabasıyla sınırlı kalmayıp dil, edebiyat, mantık ve kelâm gibi birçok ilme kaynaklık etmiştir. Bu gelenekte Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) el-Keşşâf adlı eseri, dilbilimsel yöntemleri esas alarak Kur’ân’ın nazil olduğu dönemin anlamını ortaya koyma amacıyla yazılmıştır. Mu‘tezilî kimliğine rağmen, dilsel yetkinliği sayesinde Ehl-i Sünnet ulemâsı arasında da büyük kabul görmüş, özellikle belâgat vurgusu ile öne çıkmıştır. Eserin bu özellikleri, onu üzerine en fazla şerh ve hâşiye yazılan tefsirlerden biri hâline getirmiştir.
Zemahşerî’nin tefsirine yönelik en önemli hâşiyelerden biri, müteahhir dönemin büyük âlimi Teftâzânî’ye (ö. 792/1390) aittir. Teftâzânî, el-Keşşâf’ın dil ve mantık yönünü sistematikleştirerek tefsirin anlaşılmasına büyük katkı sağlamış; onun bu hâşiyesi, sonraki yorumcular için önemli bir başvuru kaynağı hâline gelmiştir. Seyyid Şerîf el-Cürcânî (v. 816/1413), bir taraftan Zemahşerî’nin meşhur tefsiri el-Keşşâf üzerindeki şerhinde, eserin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacak açıklamalarda bulunmuş, diğer taraftan ise Sa‘duddîn et-Teftâzânî’nin bu esere dair yaptığı yorumlara karşı daha tafsilatlı ve tenkitçi bir tutum sergilemiştir. Cürcânî, bazı meselelerde Teftâzânî’nin görüşlerini daha da derinleştirerek onun izinden gitmişse de, birçok noktada kendine mahsus tenkitler ileri sürerek özgün tahlillerde bulunmuştur.
Bu eleştirel tavra mukabil olarak, Teftâzânî’nin torunu olarak tanınan ve “Hafîd-i Teftâzânî” lakabıyla meşhur olan Seyfüddîn Ahmed b. Yahyâ b. Muhammed b. Sa‘d et-Teftâzânî el-Herevî (ö. 916/1510), dedesinin ilmî mirasını müdafaa etmek üzere, Cürcânî’nin tenkitlerine cevap mahiyetinde bir hâşiye kaleme almıştır.
Bu çalışma, Zemahşerî’nin el-Keşşâf adlı tefsiri ekseninde şekillenen şerh ve hâşiye geleneğini, başta Seyyid Şerîf Cürcânî, Sa‘duddîn et-Teftâzânî ve onun torunu Hafîd-i Teftâzânî olmak üzere üç önemli âlimin katkıları çerçevesinde mukayeseli olarak ele almaktadır. Cürcânî’nin, Teftâzânî’nin yorumlarına yönelik eleştirileri, Hafîd-i Teftâzânî tarafından kaleme alınan hâşiye ile ilmî bir müdafaa bağlamında cevaplandırılmış; bu karşılıklı değerlendirmeler, özellikle lugat, nahiv ve belâgat ilimlerine dair meseleler etrafında derinleştirilmiştir. Bu yönüyle çalışma, el-Keşşâf’ın tefsir tarihinde üstlendiği mümtaz konumu ve ona yöneltilen şerh-hâşiyelerin ilmî değerini ortaya koyarken, aynı zamanda klasik İslâm düşüncesindeki tenkit ve müdafaa geleneğinin gelişim seyrini izah etmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, incelenen hâşiye metinlerinin dil ilimleri ve kelâm sahasına kazandırdığı teorik katkılar da çözümlemeye tâbi tutulmuş; böylece klasik tefsir geleneğinin entelektüel yapısına dair bütüncül bir bakış sunulmuştur.

(Tanıtım Bülteninden)